بازهم نویسنده با توجه به سوابقی که در تدریس برنامه ریزی اقتصادی ٬ ارزیابی طرح ها و برنامه ها ٬ و تعادن و خدمات اجتماعی در اسلام ٬ در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور دارد نه تنها مدعی بحثی کلاسیک در مکتب اقتصاد اسلامی نیست ٫ بلکه برعکس ٬ آن را به مدعیان محترمش سپرده به اصطلاح در عالم طلبگی-دانشجوئی ٬ و به نحوی که شاید محرک و مشوق دانشجویان گرامی در این امر واقع شود ٬ فقط و فقط به طرح مطلب می پردازد .

لذا با توجه به همین جنبه پیشنهادی و اقتراحی کار ٬ در این یادداشت سعی شده است که حتی الامکان فقط از کتابها و سایر منابع فارسی در دسترس عموم ( که همه آنها در کتابخانه معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور وجود دارند ) استفاده شود و در صورتی که در جائی از کتب غیر فارسی استفاده شده است به کتابهای مربوطه به زبان فارسی اشاره نماید .

شهید آیت الله صدر

اقتصاد مکتبی و مدل بومی پیشرفت

نوزدهم فروردین ۱۳۸۹ ٬ مصادف با سالروز شهادت یکی از بزرگترین بنیانگذاران « اقتصاد اسلامی » ٬ یعنی شهید آیت الله سید محمد باقر صدر ٬ و دقیقا" سی امین سال از شهادت آن بزرگوار است که نه تنها به مناسبت این سی امین ٬ بلکه به خصوص و بسیار بیشتر از آن به دلیل نوعی « رنسانس اقتصاد اسلامی در ایران » با اعلام دهه رشد و پیشرفت٬ سال همت مضاعف و کار مضاعف٬ و نهایتا" کوشش هائی که در راه تهیه الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت به عمل می آید ٬ نقطه عطفی در بررسی عقاید و آراء آن بزرگوار قرار می گیرد .

رنسانس اقتصاد اسلامی از این جهت است که باز هم به دنبال طرح قوی تر موضوع « دولت مکتبی »٬ موضوعات اقتصاد مکتبی ٬ جامعه مکتبی٬ و...نهایتا" مکتب اقتصاد اسلامی نیز مطرح شده است و خواهد شد . مکتب اقتصادی اسلامی به مفهوم محل تفکر و اقدام ٬ یاهمان استراتژی پیشرفت جامعه اسلامی بنا به مکتب اصولی در بخش اقتصادی است ٫ یا در واقع و به نظر شهید آیت الله صدر : « منظور از مکتب اقتصادی٬ یافتن راهی است جهت تنظیم عادلانه زیست اقتصادی » راهی غیر از راههای مارکسیستی و سرمایه داری که « به وسیله اسلام ُ زندگی اقتصادی را سامان بخشد » ( ۱ ) . حال٬ از همین ابتدا ٬ جند سوال اساسی مطرح می شود : 

 - باتوجه به اینکه شهید صدر با آشنائی کامل با اصطلاحات علم اقتصاد ٬ از تفاوت بین مفاهیم « راه » و « الگو » آگاه بوده است و تقریبا" همه جا بر مفهوم « راه» تکیه کرده است در مطالعات کنونی ما آیا « الگو » به معنی همان « راه » مشتمل بر سیاست ها ... است ( ۲ ) یا الگو به مفهومی که جامعه شناسان از آن سخن می گویند ( ۳ ) و یا واقعا " آنچه که امروز بنام الگوهای رشد و توسعه در جهان شهرت دارد ( ۴ ) ؟

 - آیا « سامان بخشی » ( که در آثار آن شهید تقریبا" به طور کامل معادل مفهوم آمایش سرزمین به کار رفته است ) همان پیشرفت مورد نظر مطالعه گران الگوی ایرانی-اسلامی است ؟ ( ۵) .

 - ارتباط این دو مضمون ٬ با وظیفه برنامه ریزی و نظارت کاربردی در جمهوری اسلامی ایران تا چه حد است ؟ ( ۶ ) .

 در این مبحث دو تذکر اساسی لازم می نماید :

الف . منظور شهید صدر همانطور که خود مکررا" تاکید کرده است « مکتب اقتصاد است و نه علم اقتصاد » .

ب. بنا به قانون اساسی در نظام اسلامی ما ٬ که قاعدتا" بنا به مکتب اصولی و نهایتا" آراء امام خمینی ( ره ) و همفکران و شاگردان ایشان ٬ از جمله شهید صدر معرفی شده به عنوان یکی از تاثیر گذارترین علمای عصر بر متن این قانون ٬ تدوین شده است « اقتصاد ٬ وسیله است نه هدف » ( ۷ )

درست است که آیت الله سید محمد باقر صدر می فرماید که منظور از مکتب و یافتن راه ٬ جستجوی راهی است که در مقابل دو راه مارکسیسم و سرمایه داری ٬ راه سوم باشد ٬ اما بلافاصله تذکر می دهد که منظور وی از این راه ٬ راهی مشمول علم اقتصاد نیست و بنابراین در جهان بینی اسلامی خود ٬ انواع اهداف ٬ رشد و توسعه ٬ سیاستهای اقتصادی ٬ خط مشی های نیل به هدف ٬ الگوهای رشد ٬ استراتژی ها ٬ برنامه ریزی های عملیاتی و تدوین بودجه را نه تنها رد نمی کند بلکه نه در جهت سود ٬  جهت رفع نیازهای جامعه و نهایتا" استقرار عدالت اجتماعی می بیند : اقتصاد و به تبع آن علم اقتصاد ٬ ابزار کار یا در واقع همان وسیله است .

راه رشد و توسعه اقتصادی در اسلام ٬ حتی با پیروی از افکار و آراء شهید صدر هم می تواند همان راههای متداول توسعه شهری و منطقه ای و ملی باشد٬ منتهی قید وظیفه خدمت به جامعه ٬ قیدی اساسی است که سودجوئی و انحصار راههای سرمایه داری و به بند کشیدن و سلطه راههای مارکسیستی را نفی می کند : هدف ٬ جامعه است ٫ یعنی خدمات عمومی ٬ خدمات اجتماعی ٬ و نظایر آن ها .

 شاید از این نظر باشد که سالی را هم در ایران سال خدمت رسانی اعلام کردند . خدمت وظیفه اصلی هر دولتی است ( ۸ ) به ویژه اگر این دولت درچارچوب یک نظام اسلامی انتخاب شده باشد ٫ و به این ترتیب حتی در امور اقتصادی ٬ اصل و اولویت بر امور « اقتصاد تجهیزاتی » است که از این نظر آمایش سرزمین در ابتدای انقلاب اسلامی در ایران مورد نظر قرار گرفت ٫ لیکن چون دارای سرمایه اجتماعی کافی نبود به تدریج چنان از اهداف حقیقی خود دور افتاده مقام و موقعیت خود در برنامه های توسعه را عملا" از دست داد که ترمیم آن اگر غیر ممکن نباشد لااقل بسیار دشوار است .

مکاتبی بیشتر در حوزه اقتصاد اجتماعی که ظاهرا" در غرب ایجاد شده اند اما ریشه هائی در امور اقتصادی و اجتماعی ایران داشته اند ٬ مانند « آمایش سرزمین » ٬ که شهید صدر تحت عنوان سامان بخشی در حقیقت به آن اشاره می کند ٬ یا « توسعه متوازن » و اقداماتی بیشتر در حوزه صرفا " اجتماعی و در جهت خدمات عمومی چون « تامین اجتماعی » ٬ گرچه در دنیای پیشرفته غرب سریع تر و بهتر از جوامع اسلامی شکل گرفته اند اما محور توسعه و پیشرفت نظرات و راههای پیشرفت جامعه اسلامی قرار می گیرند ٫ و فلسفه تمام چنین مکاتبی در واقع چیزی نیست مگر تامین جامعه به صورتی عادلانه و بنا به استقرار عدالت اجتماعی .

دالت مورد نظر شهید آیت الله سید محمد باقر صدر ُ و بگمان ما دقیقا" همان عدالتی که دولت کنونی جمهوری اسلامی ایران بر آن تاکید دارد ٬ ناشی از چنین سیاستها یا راهها یا مسامحتا" الگوهائی است که در اسلام و ایران نیز ریشه دارند ٫ منتهی در اعصار فترت افشار - زند وقاجار بعه تدریج فراموش شده طی رژیم سابق تا حدود زیادی با نوع غربی خود مبادله گردیده اند ٬  حال طبیعتا" می توانند مجددا" باز سازی شده به عنوان راههای اساسی و عمومی ( استراتژیک )پیشرفت در جامعه اسلامی بکار گرفته شوند ٬ و در چنین چارچوبی از مکتب اقتصادی اسلامی مورد نظر شهید صدر طی الگوهای علمی مناسب اقتصادی عملی گردند . شهید صدر در این خصوص به صراحت می نویسد : « اسلام به عنوان یک دین این وظیفه را ندارد که از علم اقتصاد یا فلک و ریاضیات سخن گوید » .

تکنولوژی پیشرفته از جمله در حوزه علوم مدیریتی و برنامه ریزی است ( ۱۰ ).

در خدمت به بشریت ٬ هیچ چیز ضروری تر و بنابراین فراتر از استفاده از پیشرفته ترین تکنیک ها و حتی تعامل با نظرات بیگانه ٬ ولوچنان که پیامبر اسلام ( ص ) فرموده اند در چین باشد ٬ نیست ٬ و اتفاقا " در همین تعامل است که امثال آیت الله صدر اگر تکنیکهای غربی را پذیرفته اند در عمل و متقابلا" نظرات اسلامی و اخلاقی خود را به غرب قبولانده اند . اخلاق پزشکی ٬ در مواجهه با پزشکی سرمایه داری ٬ که طی دهه های اخیر در اروپا مطرح شده است بی گمان ریشه هائی در احکام و سفارشات اسلامی دارد . « اخلاق اقتصادی » عنوان چندین و چند کتابی است که پس از تالیف کتاب « اقتصادنا » ی شهید صدر ُ و وقوع انقلاب اسلامی ایران ٬ در اروپا ٬ آمریکای شمالی و بیگمان سایر کشورهای پیشرفته صنعتی جهان منتشر شده و می شوند .

با اینهمه لبه اصلی انتقادات شهید صدر متوجه این اتهام غربی ها است که اسلام تنها به اعتقادات و انجام فرائض مذهبی و اخلاق بسنده کرده به تعبیر شخص ایشان « اسلام اندرزگو است » و نه سیستم بخش .سیستم بخشی اقتصاد اسلامی که بدون برنامه ریزی علمی ٬ مناسب و صحیح اقتصادی غیر ممکن است هدف اصلی شهید صدر را تشکیل داده است . 

شهید صدر می کوشد سیستمی اقتصادی ارائه دهد که هم بنا به منطق رشد و توسعه جهانی ٬ و هم بنا به احکام و شرایع و به ویژه ممیزه های زندگی اسلامی باشد . سیستمی که شهید ٬ طبیعتا" با کشف و نو آوری ارائه داشته است تا حدودی سیستم اقتصادی جمهوری اسلامی ایران را تشکیل داده هم اکنون به خوبی مورد استفاده قرار گرفته است . منتهی بحث بر تکمیل و به روز کردن چنین سیستمی است که با عنوان « مدل بومی پیشرفت » یا نظایر آن فعالیتهائی شروع شده است وانجام می پذیرد انشاء الله .

 پی نوشت:

۱ - مهم ترین آثار مورد استفاده شهید صدر در این یادداشت عبارتند از : « مقدمه ای بر اقتصاد اسلامی » ٬ « اقتصاد ما » در دو جلد ٬ « تصویری از اقتصاد اسلامی » و « مبانی اقتصادی در جامعه اسلامی » . کتابهای دیگری نیز به عنوان مکمل مورد استفاده بوده اند ٫ از جمله : « درآمدی بر اقتصاد اسلامی » ٬ « رساله نوین ( ۲ ) » ٬ « رهنمودهای اقتصادی برگرفته از بیانات امام ( ره ) » ٬ « نوسازی جامعه از دیدگاه امام خمینی » و...

۲ - نگاه کنید به کتاب « راههای گوناگون توسعه اقتصادی » پومفرت ٬ « روشهای توسعه » میکلس » و...

۳ - نک به جزوه تدریسی اینجانب در دانشگاه غلامه طباطبائی تحت عنوان « ارزشیابی طرح ها و برنامه ها » .( ۱۳۷۲ ) .

۴ - نک به « درآمدی به نظریه های جدید رشد اقتصادی » هایول جونز ٬ و نیز « الگوهای رشد اقتصادی » همبرگ .

۵ - نک به مقاله نگارنده تحت عنوان « آمایش سرزمین ٬ اسطوره یا حقیقت » در مجله « مدیریت و برنامه ریزی » شماره ۲۶ مرداد و شهریور ۱۳۸۰ .

۶ - نک به کتاب « اصول برنامه ریزی » از نگارنده

۷ - نک به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران .

۸ - نک به « مدیریت دولتی نوین » هیوز.

۹ - نک به جزوه تدریسی اینجانب در دانشگاه شهید بهشتی ( ۱۳۶۶ ) تحت عنوان « تعاون و خدمات اجتماعی در اسلام » .

۱۰ - نک به قانون اساسی...

ونیز جزوه درسی اینجانب برای مدیریت استراتژیک کشور ( تحول در مدیریت و برنامه ریزی کشور ) . کیش . ۱۳۷۴